نشر توسط:admin Views 33 تاریخ : 5 اسفند 1394 نظرات ()
سرخس به روايتي ديگر
نگاهی بررخدادهای تاریخی وسرگذشت سرخس
1- تاريخ سرخس از غزنوي تا پهلوي
افول سرخس در زمان سلجوقیان:
دراواخردوران سلطان سنجر،وقایع ناگواری رخ داد که عواقب بسیار بدی برای شهرهای شاهراه خراسان ازآنجمله سرخس داشت.اتسزخوارزمشاه ،امیرخوارزم،یکی از امرای مطیع سنجردرسال 530 سربه طغیان برداشت. یک بار درهزاراسب، شکست سختی از سنجرخورد ولی بعدازمراجعت سنجر،دوباره به خوارزم آمدوباتظاهر به اطاعت ،به خوارزمشاهی نشست ولی درنهانی باگورخان قراختایی،سازش ودرجنگ قطوان،شکست سختی به سنجروارد آورد.بعدازاین واقعه ،اتسزبه شهرهای مرو وسرخس تاخت وبه قتل و غارت پرداخت .شکست قطوان برای سلطان بسیارگران تمام شد وبیشترشهرهای ممالک شرقی راازدست دادوازهمین زمان درچهره ی امپراطوری پروسعت سلجوقیان آثارزبونی پدیدارگردید.غزهادراین زمان درحدودبلخ سکونت داشتندوازدامداری روزگارمی گذراندند.دراثراختلافی که بین آنهاوسلطان سنجررخ داد،کار آنها به جنگ کشیدوسلطان سنجربه دست آنان اسیرشددراین حوادث سرخس نیز ازدستبردمصون نماندوبه وسیله ی غزان غارت شدوبنا به حدسی که آقای(گدار)زده است حتی بنای رباط شرف به وسیله آنها صدمه دیده باشد
سرخس درقرن هفتم و هشتم:
درقرن هفتم هجری ،شهرهای خراسان دربرابر سپاهیان مغول ازهم فروریختندوبه نیستی گراییدند.اطلاعات زیادی ازاین زمان سرخس نداریم جزاینکه می دانیم تولی خان ،بعدازتصرف مرو،ازراه سرخس عازم نیشابورگشت.شهرهای مرو و نیشابور،دوشهری که آبادانی وارتباطشان باهم درنیک روزی سرخس اثری بارز داشت دراین زمان به ویرانی افتادندوسرخس که واسطه ی بین این دوشهر بوده است،ازاین بلایامصون نمانده است.
سیری در تاریخ سرخس
از دوره قبل از اسلام سرخس اطلاع درستی در دسترس نیست ، چه هم تاریخ این ناحیه در این دوره مبهم و تاریک است و هم آثاری که حاکی از وجود شهری باشد در اینجا بدست نیامده است . ولی با درنظر گرفتن این حقیقت که در مشرق ایران مصالح ساختمانی بیشتر از خاک بوده و دوام زیادی نداشته است و با توجه به موقعیت خاصی که قبلا بیان گردید بطور طبیعی میتوان حدث زد که در دوران پیش از اسلام بخصوص در دوره اشکانیان که سرحدات شرقی ایران به مرغانیا ( مرو ) رسید ( سال 115 ق.م. ) در محل کنونی سرخس یا جایی در نزدیکی آن شهری وجود داشته است . فردوسی در شاهنامه در ( داستان جنگ هفت گردان ) از سرخس چنین یاد میکند
موقعیت جغرافیایی سرخس
سرخس شهری در منتهی الیه گوشه شمال شرقی ایران در کنار مرز ایران و ترکمنستان قرار گرفته است .. اهمیت آن از نظر جغرافیایی به این مناسبت نیست که مثلا در عرض جغرافیایی 5/36 درجه واقع و ارتفاعش از سطح دریا حدود 300 متر و خاکش اینچنین و آبش آنچنان است بلکه این شهر در مسیر شاهراه بزرگ خراسان که از بغداد شروع و به مرو و هرات پایان می یابد واقع بوده است .
ناحیه ای که شهر مورد بحث ما یعنی سرخس در آن واقع است در مرکز تقریبی خراسان بزرگ و به قول پروفسور گریشمن ( در چهارراه اقوام ) قرار داشته است . شرایط اقلیمی خراسان قدیم ایجاب میکرد که راههای شرقی و غربی از ناحیه سرخس بگذرد زیرا مرکز خراسان شمالی را صحاری خشکی فرا گرفته بود که بخشهای آباد را در شرق و غرب آن از هم جدا میکرد .
سرخس در مدخل بخش غربی در حدفاصل بین مرو و نیشابور واقع بود . برای کاروانیانی که از مرو به سوی غرب خراسان می آمدند و دشواریهای عبور از صحرای خشک بین این دو شهر را تحمل کرده بودند سرخس نقطه امیدی بشمار می آمد . چه این شهر در لبه نیمه خشک خراسان غربی قرار داشت و لااقل از برکت رودی که ایامی از سال را آب شیرین داشت بهره مند بود کاروانیان هنگام ورود به سرخس به دریانوردانی شبیه بودند
سرخس درزمان تیموریان
تیموریان دراواخرقرن هشتم بر ایران تاختندوبه تدریج تمام ایران را اشغال کردند.بااینکه مهاجمین درآغاز،شهرهرات راویران نمودند ولی بعدها توجه فوق العاده زیادی به آن نمودند،لذاهرات،شهرمهم خراسان وپایتخت مقتدرترین نمایندگان این سلسله شدوتجارت ایران باماوراءالنهر،ازراه قوسی هرات انجام می شدواین
شهرمهمترین مرکزتجارت آسیای میانه گردید،درنتیجه به امتیاز سرخس به عنوان یک رابط مهم شاهراه خراسان لطمه ی وارد آمدوازاین هنگام است که تزلزلی درخشان برچهره ی جغرافیای سرخس نقش می بندد.
در دوره صفویه از چگونگی شهر سرخس اطلاع دقیقی نداریم ولی توجه به چند حقیقت تاریخی می تواند روشنگر حقایق بسیاری از وضع عمومی این شهر باشد : از زمان صفویه به بعد ازبکان که مرو را به مرکزیت خود برگزیده بودند مشکلی بزرگ برای ایران بشمار می آمدند ( ازبکان جماعتی از بازماندگان مغول اند که پس از مزاحمت های بسیار برای تیموریان موفق شدند از حدود سال 904 ه.ق سلطنت ماوراءالنهر را از چنگ بازماندگان تیمور بیرون آورده و در آنجا به تشکیل دولتی بپردازند ) آبادیها و شهرهای شرقی ایران از جمله مشهد به کرات مورد حمله و تجاوز آنان واقع شد و شهرهای مسیر نیشابور و مرو نیز در این زمان از گزند ازبکان خرابکاری که جز به غارت و چپاول به چیز دیگری نمی اندیشیدند در امان نبود و سرخس از جمله این شهرها بود . هر چند صفویه برای رفع شر ازبکها تلاش فراوان کردند ولی توفیقی برای ریشه کن کردن آنها نصیبشان نشد در نتیجه تیره روزی سرخس که سرآغازش قرن نهم و در زمان تیموریان بود در دوره صفوی نیز ادامه یافت .
اگر چه بعد از صفویه نادرشاه توانست تا حدی قدرت خود را به حاکمان محلی ماوراءالنهر تحمیل نماید و جیحون را سرحد بین ایران و بخارا قرار دهد اما عمر کوتاه سلطنت این سردار بزرگ اجازه نداد آرامشی را که بتواند اقتصاد بهم ریخته ی این منطقه را جانی ببخشد در این سرزمین برقرار کند .
با توجه به شرایط جغرافیایی و آب و هوای سرخس می توان دریافت که اگر ثبات سیاسی از این ناحیه رخت بربندد اقتصادش تا چه حد به خطر می افتد و به همین دلیل سرخس در طول دوره صفویه و افشاریه سیر نزولی و قهقرایی پیش گرفته است
سرخس در زمان قاجاریه
نیمه اول قرن سیزدهم هجری در واقع زمان آشفتگی کامل شمال شرقی ایران و منطقه ی ماوراءالنهر است زیرا دولت قاجار که سخت درگیر جنگ های ایران و روس بود توانایی آن را نداشت که بر اوضاع تمام نواحی ایران مسلط باشد . ترکمن ها و ازبکها از این نابسامانی استفاده کرده ناحیه ی شمال شرق ایران را جولانگاه خود قرار می دادند . آبادیها و شهرها مورد چپاول آنها قرار می گرفت .
در این ایام سرخس بجای اینکه مانند گذشته در خدمت بازار داد و ستد و کاروانهای که در شاهراه خراسان در آمد و شد بوده قرار گیرد محل استقرار غارت گرانی که به حرص چپاول اموال مردم و اسارت گرفتن آنان به ایران می تاختند گشته بود . بورنس که یک جهانگرد اروپایی بود ضمن مسافرت خود در شمال شرقی ایران سرخس را دیده و درباره آن چنین گفته است :
(( سرخس محل یک قلعه ی نظامی کوچک و تقریبا مخروبه ای است که در روی تپه ای قرار دارد . تعدادی خانه گلی دارد که وسیله ی یهودیان مشهد بنا شده است و ترکمن های ساکن آن بطور مشکوکی به خان خیوه وفادارند. ))
از نحوه ی بیان بورنس در مورد سرخس بخوبی به تنزل وضع آن از نظر جغرافیایی و از نظر اجتماعی می توان پی برد زیرا سرخس را به عنوان فلعه مخروبه وصف می کند و در مردم آنجا نوعی وفاداری به بیگانه می یابد .قاجاریه در آغاز هیچ مجالی برای ایجاد امنیت و حفظ آرامش در این ناجیه نیافتند ولی بعد از پایان چنگ های ایران و روس عباس میرزای ولیعهد پس از برقرار کردن امنیت نسبی در شرق ایران مامور امنیت شمال شرقی ایران گشت . وی در سال 1248 ه.ق یعنی چند ماه پس از انکه بورنس آنجا را دیده است بسوی سرخس رفت و با پافشاری فراوان قلعه سرخس را از ایل سالور گرفت ، باروی آن را خراب کرد و اغلب مردم آنجا را کشت و تعدادی از آنان را به اسارت بسوی مشهد برد و یا با گرفتن هدیه ای اجازه ی آزادی آنها را داد . با اینکه فتوحات عباس میرزا چنان هراسی در سراسر آسیای مرکزی انداخت که می گویند مادران ترکمن برای ترساندن بچه های خود نام عباس میرزا را یاد می کردند اما مشکل تعرض ترکمنان مشکلی نبود که به این آسانی ها حل شود .
نظر فردوسي در باره سرخس
شرقی در اختیار داشته که اکنون از دست رفته است معلوم میشود که نام سرخس از اگر همانطور که اظهارنظر کرده اند معتقد باشیم که فردوسی ماخذی از تاریخ ایران دیرترین ایام تاریخی ما ، که هنوز در نقاب تاریکی باقی مانده ، وجود داشته است .
این احتمال نیز وجود دارد که کوچاندن جمشیدیها و روتیها و برخی طوایف دیگر به سرخس در آن هنگام با نوعی اجبار همراه بوده است . علاوه بر ترکمنها ، اعراب نخستین ساکنان سرخس پس از بنای قلعه ناصری بوده اند و پس از آن زابلیها ( سیستانیها ) بزرگترین گروه قومی مهاجر به سرخس بشمار می روند
از زبان شاعر سرخسي
اهل تاریخی اگر ، یک ره رباط ما ببین
نیز بگشا دیده بر دیدار لقمان سرخس
هر وجب زین خاک مصداق جفای فاحشی است
هر تل خاکی رواقی از شبستان سرخس
ترک تازیها شده است از غزنوی تا پهلوی
روز خوش هرگز ندیده ماتمستان سرخس
فرصتی می بود اگر ، شرح فراوان داشتم
قصه ها دارم هم از این و هم از آن سرخس
طرفه معجونی است از درد و غم و تبعیض و فقر
سرخس آيينه تاريخ
سرخس است و آيينه ماندگار ازاوراق انديشه روزگار
دليران بيدار اين سرزمين نهادند پشت ستم برزمين
سرخس است ودريای پرخاطره پراز در و از گوهرنادره
سرخس است ولقمان وصدافتخار خراسان ولقمان صداعتبار
گرد آورنده :نصرالله رضائی